Czy wirus HIV to wciąż poważny problem – jak wiele osób się zaraża?

Szacuje się, że globalnie około 38 milionów ludzi żyje z wirusem HIV, a każdego roku zaraża się dodatkowo 1,7 miliona osób (dane z 2021 roku). Chociaż dynamika nowych zakażeń znacznie spadła od szczytu wynoszącego 2,9 miliona osób w 1997 roku, to częstość występowania wirusa HIV w populacji ogólnej stale rośnie.

Ten paradoks wynika z dostępności skutecznej terapii antyretrowirusowej (ART), która znacznie wydłuża życie osób z HIV, jednocześnie nie eliminując go całkowicie z organizmu. Przy obecnych wskaźnikach dynamiki nowych zakażeń i utrzymaniu dostępności leczenia, do 2030 roku z wirusem będzie żyło ponad 42 miliony osób na całym świecie.

Zgony z przyczyn związanych z zakażeniem wirusem HIV wciąż stanowią poważny problem, szczególnie w krajach o niskich dochodach, gdzie dostęp do ART jest ograniczony lub nieregularny. W wielu państwach, mimo postępu medycyny, stygmatyzacja i brak edukacji nadal utrudniają diagnostyka i skuteczne leczenie.

Istotnym problemem jest tzw. późna prezentacja, kiedy zakażenie HIV diagnozowane jest dopiero w zaawansowanym stadium. Osoby te często są narażone na rozwój ciężkich infekcji oportunistycznych. Leczenie takich pacjentów jest trudniejsze, a rokowanie gorsze w porównaniu z osobami zdiagnozowanymi we wczesnym stadium.

Leczenie zakażenia wirusem HIV – czy jest możliwe?

Co pewien czas pojawiają się pojedyncze, potwierdzone przez naukowców doniesienia świadczące o możliwości wyleczenia HIV – dotyczą one samoistnej, spontanicznej eliminacji wirusa z organizmu gospodarza lub zastosowania innowacyjnych terapii (jak np. przeszczep komórek macierzystych od dawców posiadających specjalną mutację, wpływającą na funkcjonowanie układu odpornościowego). Jest to jednak obszar, który wciąż wymaga ogromnych wysiłków badawczych.

W powszechnej praktyce klinicznej można raczej spotkać termin „wyleczenie funkcjonalne”. Oznacza to, że dzięki farmakoterapii wiremia jest utrzymywana na stałym, bardzo niskim poziomie, co niemal całkowicie eliminuje wpływ zakażenia na życie pacjenta.

Z jakiej formy leczenia mogą korzystać osoby zarażone wirusem HIV? 

Terapia antyretrowirusowa (ART) to podstawa leczenia zakażenia HIV. Polega na przyjmowaniu kombinacji kilku leków antyretrowirusowych, które hamują namnażanie się wirusa w organizmie. ART nie usuwa wirusa całkowicie, ale skutecznie kontroluje jego aktywność, co pozwala na prowadzenie normalnego, długiego życia.

Leki te muszą być jednak przyjmowane regularnie, gdyż nawet sporadyczne pomijanie dawek może prowadzić do ponownego namnożenia się wirusa lub wręcz uodpornienia na leczenie.

Głównym celem ART jest obniżenie ilości wirusa we krwi (wiremii) do poziomu niewykrywalnego. Osiągnięcie i utrzymanie tego stanu przynosi kluczowe korzyści:

• Odbudowa odporności. Zatrzymanie namnażania się wirusa pozwala na wzrost liczby limfocytów CD4, które są kluczowe dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Chroni to osobę żyjącą z HIV przed rozwojem AIDS i ciężkimi chorobami oportunistycznymi.
• Poprawa jakości i długości życia. Dzięki ART zakażenie HIV stało się chorobą przewlekłą, z którą można normalnie funkcjonować, pracować, zakładać rodzinę i dożyć wieku porównywalnego z populacją ogólną.
• Zapobieganie transmisji. Utrzymanie niewykrywalnej wiremii eliminuje ryzyko przeniesienia wirusa na partnerów seksualnych.

Niewykrywalny = Niezakaźny (N=N) – to najważniejsze osiągnięcie współczesnego leczenia HIV. Zasada N=N oznacza, że osoba żyjąca z HIV, która dzięki regularnemu przyjmowaniu leków osiągnęła i utrzymuje niewykrywalny poziom wiremii (zwykle poniżej 50 kopii wirusa/ml krwi) przez co najmniej 6 miesięcy, nie zaraża swoich partnerów seksualnych. Jest to fakt potwierdzony wieloletnimi badaniami naukowymi na dużą skalę. Wiedza ta odgrywa ogromną rolę w redukcji stygmatyzacji osób zakażonych oraz w profilaktyce HIV.

Czym jest profilaktyka przed i po ekspozycyjna – czy da się uniknąć zarażenia wirusem HIV?

Profilaktyka przedekspozycyjna (PrEP – ang. pre-exposure prophylaxis) to metoda zapobiegania zakażeniu HIV, która polega na przyjmowaniu leków antyretrowirusowych przez osoby niezakażone, w celu zmniejszenia ryzyka nabycia wirusa. Jest to wysoce skuteczna forma prewencji, która powinna być stosowana razem z innymi metodami, takimi jak regularne badania w kierunku HIV oraz stosowanie środków ochrony – np. prezerwatyw.

Profilaktyka przedekspozycyjna jest zalecana osobom dorosłym, które są w grupie wysokiego ryzyka zakażenia HIV – ze względu na podejmowanie działań mogących skutkować zakażeniem. 

Przed rozpoczęciem PrEP konieczne jest wykluczenie zakażenia HIV oraz ocena stanu zdrowia, w tym funkcji nerek. W trakcie stosowania profilaktyki niezbędne są regularne wizyty kontrolne u lekarza, w celu monitorowania stanu zdrowia i powtarzania testów w kierunku HIV oraz innych chorób przenoszonych drogą płciową. Profilaktykę przedekspozycyjną należy kontynuować tak długo, jak długo utrzymuje się ryzyko zakażenia. 

Profilaktyka poekspozycyjna (PEP – ang. post-exposure prophylaxis) to metoda zapobiegania zakażeniu HIV, polegająca na jak najszybszym rozpoczęciu przyjmowania leków antyretrowirusowych po potencjalnym narażeniu na wirusa. Jest to interwencja awaryjna, która ma na celu zahamowanie namnażania się wirusa i uniemożliwienie rozwoju zakażenia.

Profilaktykę poekspozycyjną należy rozważyć w sytuacjach, gdy doszło do kontaktu z materiałem potencjalnie zakaźnym od osoby, która jest zakażona HIV lub której status serologiczny jest nieznany. 

Dlaczego wynalezienie skutecznego leku na HIV jest trudne?

Pomimo wielu dekad badań nad skuteczną, trwałą terapią, współczesna medycyna nadal nie dysponuje takim rozwiązaniem. Stworzenie leku, który całkowicie wyeliminuje wirusa HIV z organizmu, jest ogromnym wyzwaniem, ponieważ wirus wypracował zaawansowane strategie przetrwania. Główne bariery to:

• Latencja i rezerwuary wirusa: Największym wyzwaniem jest zdolność wirusa do przejścia w stan uśpienia (latencji) poprzez integrację swojego DNA z genomem komórek gospodarza. W tej formie jest on niewidoczny dla układu odpornościowego i niewrażliwy na leki. Komórki te tworzą stabilny rezerwuar wirusa w tzw. sanktuariach anatomicznych (np. węzłach chłonnych, ośrodkowym układzie nerwowym), gdzie dostęp dla komórek odpornościowych jest ograniczony. Po przerwaniu terapii wirus z rezerwuaru uaktywnia się, prowadząc do nawrotu choroby.
  
• Ucieczka immunologiczna i wyczerpanie odporności: HIV charakteryzuje się bardzo wysoką częstością mutacji, co pozwala mu nieustannie zmieniać się i „uciekać” przed odpowiedzią immunologiczną. Jednocześnie przewlekła stymulacja antygenowa prowadzi do stopniowego wyczerpania i dysfunkcji układu odpornościowego.
  
• Mechanizmy przetrwania zakażonych komórek: Rezerwuar wirusa aktywnie się odnawia, ponieważ zakażone komórki mogą się dzielić, tworząc swoje klony (tzw. ekspansja klonalna). Komórki te często stają się też oporne na zniszczenie przez limfocyty T. Dodatkowo, wadliwe kopie wirusa produkują białka-przynęty, które odwracają uwagę odporności od w pełni funkcjonalnych cząstek wirusa.

Z powodu tych barier pojedyncza terapia jest nieskuteczna. Wyleczenie będzie najprawdopodobniej wymagało złożonych strategii kombinowanych, które jednocześnie uderzą w wirusa na wielu frontach.

Przyszłość leczenia HIV koncentruje się na dwóch głównych celach. Po pierwsze, globalne wysiłki naukowe skupiają się na metodach wyleczenia funkcjonalnego (trwałej kontroli nad wirusem) lub na całkowitej eradykacji wirusa z organizmu. Jednocześnie rozwijane są coraz nowocześniejsze i wygodniejsze formy już dostępnych terapii, takie jak leki o przedłużonym działaniu podawane w zastrzykach co kilka miesięcy, które znacznie poprawiają jakość życia osób zakażonych i ułatwiają regularne leczenie.

Bibliografia:

1. Dybul M, Attoye T, Baptiste S, Cherutich P, Dabis F, Deeks SG, et al. The case for an HIV cure and how to get there. Lancet HIV. 2021 Jan;8(1):e51-e58.
2. Parczewski M, Witak-Jędra M, Aksak-Wąs B, Ciechanowski P. Zasady opieki nad osobami żyjącymi z HIV. Zalecenia PTN AIDS 2024. Warszawa-Szczecin: Polskie Towarzystwo Naukowe AIDS; 2024.
3. Niedźwiedzka-Stadnik M, Nowakowska-Radziwonka E, Marzec-Bogusławska A. Zakażenia HIV i zachorowania na AIDS w Polsce w 2022 roku. Przegl Epidemiol. 2024;78(4):459-478.
4. Ward AR, Mota TM, Jones RB. Immunological approaches to HIV cure. Semin Immunol. 2021 Feb;51:101412.

Źródło: Artykuł sponsorowany